Kars Peynir Müzesi (Zavot Eko Müze)
Kars Peynir Müzesi Dünya’nın 18. Türkiye’nin de ilk tek peynir müzesi olarak 2005 yılında Kars’ın Boğatepe Köyü’nde kurulmuştur. Boğatepe Köyü meşhur Kars Gravyeri’nin üretildiği tek köy olduğu için gerek ülkemizde gerek ise dünyada önemli bir yere sahiptir. Yakın zamanda ziyarete de açılan Kars Peynir Müzesi gördüğü yoğun talep ile yeni turizm destinasyonu olarak ön plana çıkmaktadır. Peynir müzesinden bahsetmeden önce, kurulduğu Boğatepe köyü ve tarihi önemine değinmekte fayda vardır.
Boğatepe Köyü
Boğatepe Köyü Kars’a 1 saat uzaklıkta bulunan meşhur Kars Gravyerinin üretildiği tek köydür. Eski adı Zavod olan bu köy İsviçrelilerin Alplere benzettiği hem tarihi hem doğasıyla oldukça önemli bir yerdir. Kars’a 50 km uzaklıkta olan bu köy etrafı dağlarla çevrili 2300 m yükseklikte bir yaylada yer alır. Çarlık Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 1877-1878 yıllarında çıkan ve 93 Harbi olarak bilinen savaşta Ruslar Kars’ı işgal eder. Sonrasında Kars’a Malakanlar olarak bilinen Beyaz Rusları yerleştirerek bölgeye hâkim olmayı amaçlar. Buraya yerleşen Malakanlara da yaylacılık yapmaları için Boğatepe Köyü tahsis edilir. Malakanlar Molokanizm’i bir hayat felsefesi olarak benimsemiş insanlardır. Rusça’da, Molokan süt içen anlamına gelmektedir. Malakanların bu inancına karşılık Ruslarda sadece haftanın iki günü süt içme geleneği vardır. Malakanlar ihtiyaçları doğrultusunda buraya mandıra kurarak zaman içinde köyü yerleşim yeri haline getirmiştir. 1917 yılında Bolşevik Devrimi’nden sonra Rusların geri çekilmesiyle bölgede yaşayan Malakanlar da memleketine yerleşmiştir. Kars Türk egemenliğine geçince Boğatepe Köyü’ne Tiflis’in Borçalı bölgesinde yaşayan Karapapaklar yerleşmiştir. Onlar da köydeki mandıracılık geleneğini devam ettirerek Boğatepe’yi süt ve peynir üretiminde önemli bir yer haline getirmiştir. Cumhuriyet Döneminde de aktif olarak üretim faaliyetlerine başlanmasıyla tamamen peynir üretimine odaklanılır ve günümüzde Türkiye’nin ilk peynir müzesi olan bir yer haline gelir.
Kars Peynir Müzesi’nin kurulduğu yerin de tarih açısından önemi oldukça büyüktür. Türkiye’nin ilk peynir müzesi, Kars’ı güneyden gelebilecek saldırılara karşı korumak için inşa ettirilen tarihi Süvari Tabyası’nda kurulmuştur. Aynı zamanda Dere Tabyası olarak da bilinen ve 1734 yılında inşa edilen Süvari Tabyası restore edilerek Kars Peynir Müzesi’ne dönüştürülmüştür.
Kars Peynir Müzesi (Zavot Eko Müze)
Kars Peynir Müzesi diğer adıyla Zavot Eko Müzesi Boğatepe Köyü’nde eski zavot (mandıra) binasının içinde kurulan bir peynir müzesidir. Kars’ın peynir kültürünün ve yerel tatların kaybolmaması amacıyla atılan bu adımla Türkiye’nin ilk peynir müzesi kurulmuştur. Müze, kaybolmaya başlayan peynir türlerini kayıt altına almak, üretim aşamalarını korumak, Kars ilindeki peynir üretiminin tarihi önemini ve hikayesini anlatmak ve ürünleri dünyaya tanıtmayı amaçlar. 30’dan fazla peynir çeşidinin sergilendiği müzede geleneksel peynirin yapım aşamalarından peynir yapımında kullanılan aletlere, Kars evlerinden atölye bölümlerine kadar pek çok şey yer almaktadır. Kars Peynir Müzesi’nde içi süt dolu güğümler, ahır bölümü yer alırken yaylalardaki yaşam ve peynir yapımı, peynirin imalat serüveni de anlatılmaktadır. Peynir yapımının hareketli olarak anlatıldığı müzenin giriş bölümünde de onlarca temsili Gravyer peyniri yer almaktadır. Geçmişten günümüze peynir yapımında kullanılan yayık fıçısı ve ahşap kaşar sepeti gibi araç ve gereçler de sergilenmektedir. Müzenin içerisinde, Boğatepe Köyü civarında doğal ortamda yetişen yaklaşık 100 adet bitki türünün, çiçeğin, şifalı otun isimleri, fotoğrafları ve ne için kullanıldıklarının yazdığı bir pano da yer almaktadır. Tarihi Süvari Tabyası'nın önemine de yer verilen müzede temsili Kars Garı, Kars evleri, Kars bitki örtüsü, Ankara Gazi Garı, atölye bölümleri, Gravyer yapım salonu, peynir salonu, şefin bölümü, video odası, de yer alır. Kars Peynir Müzesi’nde temsili olarak oluşturulan Doğu Ekspresi Treni’nin Ankara Gazi Garı ile Kars Garı arasındaki seferi de ziyaretçilere sergilenir.
Boğatepe Köyü ve Organik Tarım
2007 yılında kurulan Boğatepe Çevre ve Yaşam Derneği, yerel tohumların korunması, çiftçi eğitimi yapılması, organik tarımın bölgede yaygınlaştırılması gibi konularda çalışmalar düzenlemektedir. Bunların yanı sıra bölgenin kültürel mirasının ortaya çıkarılması, tanıtılması ve bölgede yaşam kalitesinin arttırılması gibi konularda yapılan çalışmalarla kırsal turizmin gelişmesine katkı sağlar.
Aynı zamanda 2008 yılından beri Fransa’nın TAMADI Derneği ile yürütülen kültür ve doğa turizmi çalışmaları devam etmektedir. Bu köy yaşamını destekleme ve kültürel paylaşım amaçlı çalışmalarla Fransa’dan çok sayıda grup bölgeyi ziyaret etmiştir.
Kars Peyniri (Gravyeri) ve Özellikleri
Kars peyniri hafif tuzlu ve ağızda dağılan bir peynirdir. Genellikle inek sütünden yapılsa da inek sütüne keçi ya da koyun sütünün karıştırılması ile de yapılır. Kars Gravyeri’nin en önemli özelliği yapımında kullanılan sütün elde edildiği hayvanların beslenme çeşitliliğidir. Bu hayvanlar Boğatepe Köyü’nün çevresinde yaklaşık 1600 çeşit bitkinin bulunduğu meralarda otlamaktadır. Ayrıca üretim yapılan mandıralar deniz seviyesinden 1700 metre yükseklikte kurulmuştur. Kars Gravyeri’nin geleneksel üretim yöntemi ‘sulu haşlama’ adı verilen bir yöntemdir. Bu yönteme göre teleme 78 derece suda 2-3 dakika uzayana kadar haşlanır. Yapımında sanayi tuzu dışında hiçbir katkı maddesi kullanılmaz. Taze Kars Gravyeri beyazımsı renkte olup 10 gün içinde kabuk bağlayarak sarımsı renge dönüşür. Hafif tuzludur ve süt tadını andırmaktadır, olgunlaşınca yapısı sertleşir.
Kars Gravyeri, 2015 yılında Kafkas Üniversitesi Rektörlüğü tarafından yapılan başvuru sonucunda Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından coğrafi işaret tescil belgesi almaya hak kazanmıştır.
Kars peyniri içeriğindeki vitamin ve mineral zenginliği ile yüksek besin değerine sahiptir. Kalsiyum, potasyum, protein, karbonhidrat, sodyum ve A vitamini açısından zengindir. Kars peynirinin %70’ini yağ, %29’unu protein, %1‘ini de karbonhidrat oluşturur. İçerisinde yer alan kalsiyum kemik gelişimini güçlendirir. Özellikle çocukluk döneminde alınan yüksek kalsiyum sağlıklı kemik gelişiminin anahtarıdır. İlerleyen yaşlarda ise kemik erimesi riskine karşı önleyici etkiye sahiptir. Protein içeriği yüksek bir besin olması nedeniyle tok tutarak daha az kalori alınmasına yardımcı olur. Aynı zamanda kas kütlesini koruyarak kasların gelişimine imkân sağlar. Enerji verici özelliği ile özellikle kahvaltılarda tüketildiğinde günlük enerji ihtiyacının çoğunu karşılayarak güne zinde başlamayı sağlar. Serotonin sentezini uyararak sağlıklı ve kaliteli bir uyku için destekleyici olur. Kalsiyum içeriği zengin bir besin olması nedeniyle diş ve çene sağlığı üzerinde olumlu etkiye sahiptir. Diş çürümelerini önlemeye yardımcı olarak çene yapısının sağlıklı gelişimine katkı sağlar.
Kars Gravyeri kahvaltılarımızda severek tükettiğimiz bir peynir olmasının yanı sıra birçok yemek ve kahvaltılık tariflerde de kullanılan farklı bir lezzettir. Eriyebilen yapısıyla tost, pizza ve kumpir yaparken rahatlıkla tercih edilebilir. Bunun yanı sıra börek gibi hamur işlerinde özellikle Kars’ın meşhur Kars böreği yapımında da kullanılır. Tatlı olarak tüketmeye alıştığımız suflenin peynir ile yapılan tarifinde de Gravyer peyniri kullanılır. Gravyer peyniri kızartılarak da tüketilebilen bir peynirdir. Tava ya da ızgarada kızartılması özellikle kahvaltı sofralarında tercih edilen lezzetli bir tariftir. Çoğu peynir gibi Kars peyniri de makarna ve salatalarla oldukça uyumlu tatlar ortaya çıkarır. Makarna ve salatalarımızın üzerine rendeleyerek lezzetlendirebiliriz.